محمد بن ابراهیم نعمانی که در زمان خویش معروف به (( ابن ابی زینب )) بوده است ، از مفاخر دانشمندان ما در نیمه اول سده چهارم هجری است که در ایران و عراق از مشایخ بزرگ شیعه استعماع حدیث نموده ، سپس به شرحی که خواهیم دید به سایر کشورها در طلب فقه و حدیث نیز سفر کرده ، تا آنجا که در عصر خویش از اساتید حدیث به شمار آمده و آثار ارزنده ای از خود به یادگار گذارده است ، که از همه معروفتر کتاب (( غیبت )) او پیرامون غیبت امام زمان غائب از انظار است ، که معروف به (( غیبت نعمانی )) میباشد.

با اینکه وی از رجال حدیث در زمان غیبت کوتاه امام زمان بود و میباید نامش در رجال شیخ طوسی ( باب کسانی که در آن عصر می زیسته اند و از ائمه روایت نکرده اند ) ذکر شود ، در آن کتاب و در (( فهرست )) از نظر شیخ الطائفه مغفول عنه واقع شده است.

قدیمی ترین دانشمندی که از وی نام برده شیخ اجل ابوالعباس نجاشی در (( رجال )) است که از وی بدین گونه یاد میکند : (( محمد بن ابراهیم بن جعفر ، ابوعبدالله کاتب نعمانی ، معروف به (( ابن ابی زینب )) دانشمندی از علماء ما و دارای عظمت قدر و شرافت منزلت و اعتقادی درست و احادیث بسیار است.به بغداد آمد ، سپس به شام رفت و در آنجا درگذشت.

او راست کتابهایی که از جمله کتاب غیبت ، کتاب فرائض ، و کتاب رد بر اسماعیلیه است. ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب را دیدم ، که کتاب (( غیبت )) تالیف محمد بن ابراهیم نعمانی را در (( مشهد عتیقه )) بر وی قرائت می کردند. زیرا او (( شجاعی )) خود این کتاب و سایر کتب نعمانی را بر وی قرائت کرده بود. نسخه ای که او آنرا بر نعمانی قرائت کرده است در نزد من میباشد. وزیر ابوالقاسم حسین بن علی بن حسین بن علی بن محمد یوسف مغربی دخترزاده اوست ، و (( فاطمه )) مادر وی ، دختر ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی رحمهم الله است.

دانشمند بزرگوار ابن شهر آشوب مازندرانی به اختصار از او نام برده و می گوید : (( محمد بن ابراهیم ، ابوعبدالله نعمانی ، از کتابهای او کتاب (( غیبت )) است. که گویا توجه به سخن نجاشی داشته است.

علامه حلی به اختصار گفتار نجاشی را بدون اضافی نقل کرده است. محدث نامی شیخ حر عاملی قسمت اول سخن نجاشی را از علامه حلی نقل میکند ، سپس دنباله سخن نجاشی را می آورد ، آنگاه خود میگوید : (( این دانشمند از شاگردان محمد بن یعقوب کلینی است.یکی از تالیفات او تفسیر قرآن مجید است و من پاره ای از آن را دیده ام ، و نیز کتاب دیگرش (( غیبت )) را دیده ام که نیکو و جامع است ))

محدث عالیقدر حاج میرزا حسین نوری از وی به (( شیخ جلیل متبحر نقاد )) تعبیر میکند ، سپس سخن نجاشی درباره او را می آورد ، و می افزاید که مختصر تفسیر او بدون اسناد در اول تفسیر علی بن ابراهیم قمی است ، و سید مرتضی آنرا مختصر نموده است که معروف به (( رساله محکم و متشابه )) میباشد. آنگاه از کتاب (( غیبت )) وی یاد میکند و گفتار نعمانی را در آغاز کتاب نقل میکند ، و استادان او را که در کتاب غیبت از آنها روایت کرده است نام میبرد ، و میگوید : فاضل معاصر صاحب روضات الجنات در نقل سخن علامه مجلسی راجع به انتساب کتاب (( جامع الاخبار )) و (( نثر اللئالی )) به نعمانی دچار اشتباه عجیبی شده است ، و حال آنکه آن دو کتاب ربطی به نعمانی ندارد ، . . . و علامه مجلسی هم چنین چیزی نگفته و مطلب بر صاحب روضات مشتبه شده است.

محدث قمی میگوید : از کتاب (( بحار )) معلوم میشود که از جمله کتب نعمانی کتاب (( التسلی )) است ، و راجع به اشتباه صاحب روضات می نویسد : این اشتباه از اینجا ناشی شده که علامه مجلسی نخست از دو کتاب مزبور که از دیگران است نام میبرد ، سپس میگوید : (( و کتاب نعمانی از بزرگترین کتابهاست )) و صاحب روضات تصور کرده که سه کتاب قبل هم مربوط به نعمانی بوده است.در حقیقت صاحب روضات (( و )) را عاطفه گرفته در صورتی که استیناف است . ))

و هم میگوید : میرزا عبدالله اصفهانی در (( ریاض العلماء )) نوشته است : (( نعمانی و صفوانی با هم معاصر بودند ، و هر یک از آنها نسخه ای از کتاب (( کافی )) استادشان ( ثقة الاسلام کلینی ) را استنساخ کرده اند.به همین جهت بسیار می بینیم که در نسخ کافی نوشته : نسخه نعمانی چنین است ، و نسخه صفوانی چنان ، سپس محدث قمی میگوید : منظور از صفوانی ، محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفوانی است. ))

علامه تهرانی در اعلام الشیعه می نویسند : (( جماعتی از علماء از نعمانی روایت میکنند ، از جمله ابوغالب احمد بن محمد زراری متوفی به سال 368 هجری است ، چنانکه خود وی در رساله اش تصریح کرده است ، و دیگر ابوالرجاء محمد بن علی بن طایب بَلَدی است ( بلد ، شهرکی واقع در بین بغداد و سامره است که مرقد سید محمد پسر امام علی النقی (ع) نیز در آنجاست ) ، چنانکه کراجکی در (( کنزالفوائد )) گفته است.

آقای غفاری که در تحقیق کتب علمای شیعه تتبع قابل ملاحظه دارند و قسمتی از آنها را تصحیح و چاپ و منتشر نموده اند ، می نویسند : (( گمانم چهار کتاب نعمانی ، کتاب فرائض ، کتاب رد بر اسماعیلیه ، کتاب تفسیر ، کتاب تسلی ، در گذشت زمانه از میان رفته است ، و اینکه شیخ حر عاملی گفته است : پاره ای از تفسیر او را دیده است ، شاید منظور او روایات مبسوطی باشد که نعمانی با اسناد خود از امام صادق (ع) روایت نموده و در مقدمه تفسیرش قرار داده است ، و همانست که با خطبه مختصری جداگانه تدوین شده و به نام (( المحکم و المتشابه )) است ، و به سید مرتضی نسبت داده اند ، و در این اواخر در ایران چاپ شده ، و علامه مجلسی همه آن را در مجلد قرآن بحار آورده است ( نگاه کنید به الذریعه ، جلد 4 صفحه 318 )

نعمانی در جستجوی علم در ایران و کشورهای دیگر

در اینکه (( نعمانی )) لقب این دانشمند نامی چیست ، و اهل کجا بوده ، درست روشن نیست . مولف روضات الجنات می نویسد : (( نعمانی به ضم میم بنابر مشهور منسوب به (( نعمانیه )) شهری واقع در بین واسط یا بنا بر احتمال بعید روستائی در مصر است ، و از شهرکی به نام (( نعمانیه )) به فتح نون که در بین شهر حُماه و حلب بوده ، و . . . که گل شقایق نعمان بدان منسوب است ، نیست.

به گفته مولف روضات و به ظن قوی باید او از همان (( نعمانیه )) عراق باشد که هنوز هم باقی است ، و جمعی از اشخاص و اهل علم و فضل بدانجا منسوبند ، و همان نقطه ایست که شاعر عرب خطاب به دو تپه مجاور آن می گوید : ابا جَبَلَی نُعمان ! .... ، ولی از این که نجاشی که خود عرب و اهل بغداد بوده میگوید : (( وارد بغداد شد سپس به شام رفت ، و نعمانی خود در (( غیبت )) می نویسد : در سال 313 ( که جوان بوده ) در شیراز از ابوالقاسم مُودِب قمی ، و در قم از علی بن حسین ( بن بابویه ) حدیث شنیده ، به نظر میرسد که ایرانی بوده یا در ایران به سر میبرده است . چون نجاشی همین تعبیر را درباره شیخ صدوق و ابن قولویه قمی دارد که (( به بغداد آمد )) ، و بعید است که به شخصی که اهل نعمانیه نزدیک بغداد بوده چنین تعبیر کند.

مگر این که بگوئیم او اصلا عرب بوده و در ایران می زیسته ، و پس از طی مراحل علمی برای تکمیل معلومات خویش وارد بغداد شده و نجاشی چنان تعبیری نموده باشد ، یا این که در نوجوانی در همان نعمانیه عراق به تحصیل پرداخته ، سپس برای دیدار مشایخ فقه و حدیث به ایران آمده و در قم و شیراز و دیگر نقاط به زیارت بزرگان فقهاء و محدثین شیعه توفیق یافته است. و از جمله به طوری که در (( غیبت )) می نویسد : در سال 313 هجری در شیراز از ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری مودب قمی که به گفته نجاشی دخترزاده فقیه نامی اقدم سعد بن عبدالله اشعری قمی و مقیم شیراز و دانشمندی موثق و مولف کتاب (( الکمال فی ابواب الشریعه )) بوده روایت کرده و نیز در قم از علی بن حسین بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق متوفی به سال 329 هجری روایت نموده است.درست معلوم نیست که او در ایران غیر از شیراز و قم به کجاها سر زده و از چند تن دیگر از بزرگان فقهاء و محدثین اوائل سده چهارم بهره گرفته است.

به طوری که پیشتر اشاره نمودیم او از شاگردان خاص ثقة الاسلام کلینی بوده و چندان با وی خصوصیت داشته که کاتب او به شمار میرفته است ، و به همین جهت نیز  (( کاتب نعمانی )) خوانده میشد ، و یک نسخه کتاب مستطاب (( کافی )) کلینی را استنساخ نموده که به (( کافی نسخه نعمانی )) معروف است.

حال او در مدت اقامت کلینی در ری که پیشوای شیعیان ری بوده در خدمت استاد عالیقدر خود مستفید بوده و از وی استفاده مینوده است ، سپس به بغداد رفته ، یا در همان بغداد که کلینی اواخر عمر را در آنجا می زیسته و پیشوای شیعیان عصر بوده و در سال 329 هجری در بغداد چشم از جهان فروبسته است ، درست معلوم نیست.

نعمانی در رمضان سال 337 یعنی هشت سال بعد از رحلت کلینی ، در بغداد از محمد بن همام اسکافی در خانه اش روایت نموده است.

با این که معلوم نیست او چقدر در بغداد مرکز علماء و فقهای بزرگ شیعه اقامت داشته ، ولی در این شهر از محضر جمعی از مفاخر علماء که در بغداد می زیسته اند ، یا نعمانی خود میگوید ، بهره مند گشته و از آنها حدیث شنیده است.

گذشته از محمد بن همام که قبلا گفتیم ، در خدمت احمد بن محمد عقده کوفی دانشمند گرانمایه و محدث عالیقدر ، و احمد بن محمد بن یعقوب کوفی ، و سلامة بن محمد بن اسماعیل ارزنی ، و محمد بن حسن بن محمد بن جمهور عمی و غیره شرایط شاگردی به عمل آورده و بر معلومات وسیع خویش افزوده است.

آنگاه از بغداد به شام و فلسطین میرود ، و در شهر (( طبریه )) فلسطین از محمد بن عبدالله بن معمر طبرانی از علمای موثق عامه ، در سال 333 و شاید ابوالحارث عبدالله بن عبدالملک بن سهل طبرانی راوی محمد بن مثنی بغدادی روایت میکند.و نیز در دمشق ( شام ) از محمد بن عثمان بن عَلان دهنی بغدادی حدیث میشنود.

سپس در اواخر عمر به شهر (( حلب )) که از نقاط شیعه نشین بوده میرود و در آنجا به سر میبرد ، و به کار تالیف و تصنیف و املاء علوم و احادیث خود بر شاگردانش ، و رسیدگی به امور شیعیان آن نواحی و دیگر وظائف اسلامی همت میگمارد. در حلب بوده که به سال 342 کتاب گرانقدرش (( غیبت )) را بر شاگردانش املاء نموده است ، چنانکه در آغاز بعضی از نسخ غیبت نعمانی هست ، و ناقل هم شاگردش ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب بوده که نجاشی از وی نام برده است.

در این که نعمانی پس از این تاریخ چقدر می زیسته درست روشن نیست ، ولی از این که در مقدمه (( غیبت )) می گوید : احادیث فراوانی راجع به مسئله غیبت امام زمان حفظ کرده بودم که به واسطه بُعد زمان نقدا به یاد ندارم ، میتوان استفاده نمود که اواخر عمر او بوده است.

استادان او

محدث نوری در خاتمه مستدرک جمعا 19 تن از استادان او را نام میبرد که در کتابش غیبت از آنها روایت کرده اند.یکی از آنها شیخ اجل هارون بن موسی تلعکبری است که میگوید : صاحب ریاض العلماء گفته است ولی من در (( غیبت )) ندیدم که از وی روایت کرده باشد.در مقدمه (( غیبت نعمانی )) 17 تن را با ذکر موارد روایات آنها در پاورقی نام میبرد که دو تن را نسبت به خاتمه مستدرک کم دارد.

این عده جز یکی دو تن از مفاخر علماء و فقهاء و محدثین شیعه در نیمه اول سده چهارم میباشند ، و اینان :

1- ثقة الاسلام کلینی متوفی به سال 329 هجری.

2 - احمد بن محمد بن سعید کوفی معروف به ابن عقده متوفی به سال 333.

3 - محمد بن همام کاتب اسکافی ، 336 .

4 - احمد بن نصربن هوذه ، ابو سلیمان باهلی.

5 - احمد بن محمد بن یعقوب ، ابو علی کوفی.

6 - ابوالقاسم حسین بن محمد باوری ( یا بارزی یا بازی ).

7 - سلامة بن محمد بن اسماعیل ارزنی ، مقیم بغداد.

8 - عبدالعزیز بن عبدالله بن یونس موصلی.

9 - ابوالحارث عبدالله بن عبداالملک بن سهل طبرانی.

10 - عبدالواحد بن عبدالله بن یونس موصلی ، برادر عبدالعزیز سابق الذکر.

11 - علی بن عبیدالله شاگرد علی بن ابراهیم قمی.

12 - علی بن احمد بند ینجی.

13 - محمد بن حسن بن محمد بن جمهور عمی.

14 - محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری.

15 - محمد بن عبدالله بن معمر طبرانی.

16 - محمد بن عثمان بن عَلان دهنی بغدادی.

17 - ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری مودب قمی.

18 - حسین بن محمد بلادری.

19 - علی بن حسین که در قم از وی روایت کرده است. محدث نوری به همین گونه ضبط نموده ، حتی او را صاحب اثبات الوصیه و مروج الذهب هم میداند !

آقای غفاری در پاورقی ذیل این نام می نویسد : (( ظاهرا این شخص علی بن بابویه قمی باشد و لفظ (( مسعودی )) زائد و کار نسخه نویسان باشد.زیرا ظاهرا منظور مسعودی صاحب مروج الذهب است که او اصلا وارد قم نشده و کسی هم نگفته است.ولی به قرینه این که استاد این علی بن حسین ، در روایت صفحه 285 غیبت نعمانی ، محمد بن یحیی عطار است ، باید او همان علی بن حسین بن بابویه قمی معروف باشد. )) ( به طوریکه گفتیم این علی بن حسین شاگرد محمد بن یحیی عطار که نعمانی در قم از وی روایت کرده همان علی بن بابویه پدر شیخ صدوق بوده است )

و نیز می نویسند : من کسی را غیر از ابوالحسین محمد بن علی شجاعی کاتب ندیده ام که از وی روایت کرده باشد ، چنانکه به طور تحقیق از تاریخ وفات و محل قبر او در شام آگاهی نیافته ام. ( قبلا از علامه تهرانی نقل کردیم که ابوغالب زراری را هم از راویان و شاگردان او دانسته بود ، و این شجاعی همان است که نجاشی از وی نام برده بود )

غیبت نعمانی

کتاب غیبت نعمانی تالیف این دانشمند گرانقدر ، از بهترین کتب نفیس شیعه پیرامون وجود مقدس امام زمان غائب از انظار است که گفتیم نعمانی آن را در سال 342 هجری در حلب املاء نموده و تدوین کرده است.

در جامعه شیعه کتابی با این جامعیت و اتقان و اعتبار تا کنون به دست نیامده که یادگار دانشمندی باشد که در غیبت کوتاه امام زمان می زیسته و با نواب خاص امام زمان و سفرای آن حضرت و حداقل دو تن از آنان یعنی ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد صمیری ، معاصر بوده و شاید برخورد هم داشته است.

قبل از وی کتابهایی به نام (( غیبت )) و (( اخبار المهدی )) و (( اخبار القائم )) از دانشمندان و محدثان پیشین حتی شاگردان امام موسی بن جعفر و حضرت رضا (ع) و از جمله عباد بن یعقوب رواجنی در گذشته سال 250 هجری و دیگران تالیف شده بود.ولی اولا به دست ما نرسیده و ثانیا شاید به این جامعیت نبوده است ، چنانکه از  (( غیبت فضل بن شاذان )) منقول در کتاب (( کفایة المهتدی )) میر لوحی دیده میشود.

(( غیبت نعمانی )) برای دومین بار در سال 1397 از طرف مکتبة الصدوق تهران زیر نظر آقای علی اکبر غفاری و مقدمه ایشان در 336 صفحه و چاپ مرغوب انتشار یافته است.

در زمانی که نعمانی اقدام به املاء و تدوین این کتاب گرانقدر کرده است ، به واسطه پیشامد غیبت طولانی امام زمان (عج) ، که دوران سفارت سفرای خاص حضرت هم در سال 329 هجری بر اثر رحلت آخرین سفیر حضرت (( ابوالحسن صمیری )) فرا رسیده بود ، شیعیان در پریشانی و سرگردانی خاصی به سر میبرند و زبان سرزنش مخالفان نیز به روی آنها گشوده میشد که امام شما چه شد ؟ و در کجا به سر میبرد و آیا هست یا نیست ؟

به خصوص که قطع رابطه شیعیان با سفرای حضرت که خود بزرگترین امتحان و آزمایش آنها و تصفیه خوبان و ثابت قدمان از بدان و نا اهلان نادان بود هم باعث تفرقه و چند دستگی شیعیان شده و آنها را به صورت چندین گروه درآورده بود که به مرور ایام از میان رفتند.

نعمانی پس از حمد و ثنای الهی و درود و صلوات طیبات بر ارواح پاک پیغمبر خاتم (ص) و امیرالمومنین علی (ع) و ائمه معصومین از دودمان آن حضرت ، که به تفصیل نگاشته است ، می گوید : (( دیده ایم که گروه هایی که منسوب به تشیع و منتسب به پیغمبر ما محمد (ص) و خاندان او میباشند و عقیده به امامت دارند که خداوند آن را دین حق و لسان صدق قرار داده و زینت معتقدین و باعث نجات و زیبایی کسانی دانسته که اهل آن باشند و با مواظت به نمازها و پرداختن زکات و پیشی گرفتن به خیرات و دوری جستن از پلیدی ها و منکرات ، و پیراستن خود از سایر محظورات و توجه به خدا در مواقع آشکار و نهان خود را آراسته اند ، پراکنده و پریشان شده اند ، و همگی جز عده قلیلی درباره امام زمان و ولی امر و حجت خدایشان شکایت دارند . . .

آنها که در این باره متحیر شده اند و از مذهب حق روی برتافته اند کسانی هستند که از علم و روایات وارده بهره چندانی نبرده و از درایت و فهم طرفی نبسته اند.آنها بدبختانی هستند که در طلب علم اهتمام نورزیده و در نگاهداری دانش و آگاهی و روایت آنها از سرچشمه خود ، خود را به زحمت نینداخته اند.اگر هم روایاتی نقل کرده اند و معنی آنرا ندانسته اند ، چنانست که روایت نکرده اند.چنانکه امام جعفر صادق (ع) فرمود : جایگاههای شیعیان ما را به اندازه روایاتی که از ما نقل کرده و پی به معانی آنها برده اند ، بشناسید . زیرا روایت محتاج به درایت است و به گفته امام معصوم (( اگر معنی یک خبر را بدانی بهتر از هزار خبر است که روایت کنی ...))

محمد بن همام از حمید بن زیاد ( نینوائی ) کوفی ، از حسن بن محمد سماعه از احمد بن حسن میثمی ، از مردی از اصحاب امام جعفر صادق (ع) روایت کرده است که حضرت فرمود : آیه شریفه : (( نباشید مانند آنها که پیش از شما کتاب آسمانی بر ایشان فرستاده شد ، و مدتها بر آنها گذشت تا این که دلهاشان قساوت پیدا کرد و بسیاری از ایشان فاسق و آلوده گشتند. ( وَ لَا يَكُونُواْ كاَلَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَيهِْمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبهُُمْ وَ كَثِيرٌ مِّنهُْمْ فَاسِقُون‏ . سوره حدید آیه 16 ) درباره مردم زمان غیبت امام دوازدهم نازل گردیده است.

سپس خداوند میفرماید : (( خدا زمین را پس از مرگش دوباره زنده میگرداند ، ما نشانه های قدرت خود را روشن ساختیم ، باشد که پیرامون آن بیندیشید )) ( ْ أَنَّ اللَّهَ يحُْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتهَِا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الاَْيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون‏ سوره حدید آیه 17 ) و حضرت فرمود : (( آیه )) یعنی مدت طولانی در آیه شریفه (( غیبت )) است.

بنابراین تاویل آیه شریفه فقط درباره زمان غیبت و روزگار طولانی آن قابل تطبیق است نه ازمنه گذشته.خداوند بدین وسیله شیعیان را از شک و تردید درباره حجت خود برحذر داشته و این که گمان نکنند خداوند در یک چشم به هم زدن زمین خود را از وجود حجت و نماینده خویش خالی می گذارد.

چنانکه امیرالمومنین (ع) به کمیل بن زیاد فرمود : خداوندا ! زمین را از وجود حجت خود خالی مگذار ، یا آشکار و معلوم باشد ، و یا بیمناک و پنهان.

سپس حضرت صادق (ع) فرمود : آیا نشنیده ای که در آیه بعد خدا میفرماید : بدانید که خدا زمین را پس از آنکه مرده باشد ، زنده میگرداند ، ما آیات خود را آشکار ساختیم ، باشد که پیرامون آن تعقل کنید ! )) یعنی : خدا زمین را با عدالت قائم در زمان ظهورش ، از آن پس که به واسطه ستم گران گمراه مرده باشد ، زنده میگرداند ؟

و هم از حضرت صادق (ع) روایت شده که فرمود : (( به خدا قسم که آزمایش میشوید ، به خدا به راست و چپ می پرید تا آنکه جز مردی که به پیمان خدا وفادار می ماند و خدا ایمان را در دلش جای داده و با قدرت خود تایید نموده است ، باقی نماند . )) و در حدیث دیگری فرمود : (( تا این که تعداد بسیار کمی باقی نماند . )) این عده که بر اعتقاد به وجود امام غائب باقی و ثابت و برحق پایدار میمانند ، همانها هستند که مامور شده اند در زمان غیبت بردبار و شکیبا باشند ، و صبر پیشه سازند.

سپس با سند خود روایت میکند که امام باقر (ع) فرمود : معنی آیه شریفه : (( ای کسانی که ایمان آورده اید ، صبر کنید ، و ثابت قدم و مراقب باشید )) ( يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اصْبرُِواْ وَ صَابِرُواْ وَ رَابِطُوا ،  سوره آل عمران آیه 200 ) (( صبر کنید )) یعنی بر انجام دادن فرائض الهی ، و (( ثابت قدم باشید )) یعنی در مقابل دشمنان خود ، و (( مراقب باشید )) یعنی مراقب و منتظر امام منتظر خود باشید . این عده قلیل ( قلیل و اندک در آن زمانها ، یعنی آغاز غیبت کبرای امام زمان (ع) ) همانها هستند که امیرالمومنین علی (ع) فرمود : (( در راه رستگاری به خاطر کمی نفرات وحشت نکنید . . .

من در این کتاب احادیثی را تدوین کرده ام که مشایخ حدیث از امیرالمومنین و ائمه صادقین (ع) درباره غیبت امام زمان (عج) و آنچه متعلق به آنست بر حسب آنچه هم اکنون در حفظ دارم ، روایت کرده اند . زیرا تمامی آنچه را که در این باره روایت کرده ام به واسطه بَُعد زمان نقدا به خاطر ندارم.

آنچه سایر دانشمندان در این باره روایت کرده اند ، بیشتر و فراوان تر از اینهاست که من روایت نموده ام ، و اینها که نزد من است نسبت به آنها کوچک و اندک میباشد. من این احادیث را در باب هایی قرار داده ام ، و سرآغاز آن را روایاتی ترتیب داده ام که راجع به (( حفظ و نگاهداری اسرار خاندان پیغمبر (ص) از کسانی است که شایستگی آن را ندارند )) ( مقدمه نعمانی مفصل و مستدل و محققانه و قانع کننده است ، ما فقط سطوری چند را در اینجا می آوریم طالبان به خود کتاب غیبت نعمانی مراجعه نمایند )  

نعمانی این دانشمند محدث بزرگوار ، در زمانی این سخنان را به میان آورده است ( 342 هجری ) که 87 سال از عمر امام زمان متولد در 255 هجری می گذشته ، و 13 سال بود که غیبت کبرای حضرت را پشت سر می نهاد ! جالب است که همان موقع نیز آنچه در زمان ما یعنی پس از 1061 سال مطرح است ، سخن روز بوده است !!

نعمانی به عکس بسیاری از دانشمندان و محدثین پیشین و معاصران خود ، به نقل متن حدیث با سلسله سند از خود تا امام معصوم اکتفا ننموده بلکه در موارد مختلف به بحث و بررسی و نتیجه گیری و ذکر امثال و شواهد و الزام خصم و رفع شبهات و روشن ساختن اذهان شیعیان پرداخته است.

در اینجا فقط به ذکر عناوین ابوابی که احادیث و گفتار او را در کتاب (( غیبت )) تشکیل می دهد ، اکتفا می کنیم.  ( شاید بتوان گفت که تمامی کتاب غیبت نعمانی را علامه مجلسی در جلد 13 بحارالانوار آورده است ، که بحمدالله ما در 24 سال پیش توفیق ترجمه آنرا در کتاب " مهدی موعود " یافتیم ) غیبت نعمانی مشتمل بر 26 باب و جمعا 445 حدیث مسند است.

فهرست ابواب کتاب غیبت نعمانی

باب 1- نگاهداری اسرار آل محمد (ص) از کسانی که اهل آن نیستند ، مشتمل بر 12 حدیث.

باب 2- تفسیر آیه (( واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا )) 2 حدیث و چندین حدیث مشابه با استدلالها و شرح و تفصیل مولف.

باب 3- در امامت و جانشینی پیغمبر (ص) و این که تعیین امام بسته به اراده الهی است ، و این که امامت امانتی است که امام قبلی به امام بعدی میسپارد ، 7 حدیث با شرح و تفصیل .

باب 4- در این که ائمه ، دوازده امام میباشند ، 30 حدیث با شرح و تفصیل.

فصل - در این که از طریق علمای عامه نیز احادیثی رسیده که میرساند ائمه 12 تن هستند ، 10 حدیث.

باب 5 - درباره کسانی که دعوی امامت میکنند و کسی که پنداشته ، امام است ، ولی امام نیست ، و هر پرچمی که قبل از قیام قائم به عنوان امامت برافراشته شود و صاحب آن خود را امام زمان بداند ، طاغوت است ، 13 حدیث.

باب 6 - در این که جانشینان پیغمبر (ص) 12 تن میباشند به نقل از طریق عامه ، 24 حدیث !

باب 7 - درباره کسی که نسبت به یک نفر از ائمه شک کند ، یا شب را بدون شناخت امام زمان خود به سر آورد ، یا تصور کند خدا مردم را بدون امام میگذارد ، 19 حدیث.

باب 8 - احادیثی که می گوید : خداوند زمین را بدون حجت نمی گذارد ، 11 حدیث.

باب 9 - در این که اگر جز دو نفر در روی زمین نباشند ، یکی از آنها امام است ، 5 حدیث.

باب 10 - آنچه راجع به غیبت امام 12 منتظر رسیده ، و این که حضرت دو غیبت دارد ، یکی از دیگری طولانی تر است ، 85 حدیث.

فصل 1 - در این که غیبت امام 12 امتحانی جهت آزمایش مردم و ارزش مخلصین ثابت قدم است ، 5 حدیث .

باب 11 - احادیثی که در آنها امر شده که در غیبت امام دوازدهم صبر کنید و انتظار فرج و گشایش کار خود داشته باشید و از دخالت در کار خدا اجتناب ورزید ، 17 حدیث.

باب 12 - در این که شیعیان با غیبت امام زمان پراکنده میشوند ، و جز اندکی در اعتقاد به حق ثابت نمی ماند ، 20 حدیث.

باب 13 - آنچه درباره صفت و سیرت و کارهای امام غائب رسیده ، و آیات قرآنی که راجع به آن حضرت نازل شده است ، 46 حدیث.

باب 14 - علاماتی که قبل از قیام قائم (ع) خواهد بود و دلالت دارد که ظهور وی پس از آن میباشد ، 68 حدیث.

باب 15 - مشکلات و شدائدی که قبل از ظهور صاحب حق (ع) خواهد بود ، 8 حدیث.

باب 16 - منع از تعیین وقت ظهور صاحب الامر (ع) ، 15 حدیث.

باب 17 - آنچه قائم (ع) از مردم نادان بعد از قیامش می بیند ، 6 حدیث.

باب 18 - خروج سفیانی و این که آمدن او قبل از قیام قائم مسلم است ، 18 حدیث.

باب 19 - در این که پرچم پیغمبر (ص) را بعد از جنگ جمل که امیرالمومنین با خود داشت ، فقط قائم (ع) برافراشته میدارد ، 5 حدیث.

باب 20 - سپاه قائم (ع) ، تعداد آنها ، اوصاف آنها ، و آنچه در قیام خود خواهند دید ، 13 حدیث.

باب 21 - اوضاع شیعیان ، قبل و بعد از قیام قائم (ع) ، 10 حدیث.

باب 22 - دعوت امام زمان مانند پیغمبر خواهد بود ، و این که اسلام با غربت نضج گرفت ، و با غربت نیز باز میگردد ، 5 حدیث.

باب 23 - سن امام قائم (ع) در زمان ظهور ، 4 حدیث.

باب 24 - در این که اسماعیل پسر امام صادق (ع) امام نبود ، و امام هفتم موسی بن جعفر است ، 9 حدیث.

باب 25 - در این که هرکس باید امام زمان خود را بشناسد ، 7 حدیث.

باب 26 - مدت حکومت امام بعد از ظهور ، 4 حدیث.

وزیر مغربی نوه دختری او

محدث نامی حاج شیخ عباس قمی در کتاب (( فوائد الرضویه فی احوال العلماء المذهب الجعفریه )) که با ترکیبی از فارسی و عربی تالیف کرده و از آثار نفیس اوست ، می نویسد : (( حسین بن علی بن الحسین بن محمد بن یوسف ، الوزیر المغربی ، نسبش منتهی میشود به بهرام گور.مادرش فاطمه بنت محمد بن ابراهیم نعمانی ، صاحب (( غیبت )) است ، و از برای وزیر مغربی مولفاتی است از جمله کتاب خصایص علم القرآن و اختصار غریب الصنف و اختصار اصلاح المنطق و آداب الخواص و رساله اختیار شعرابی تمام و اختیار شعر بحتری و اختیار شعر متنبی و طعن بر او و غیر اینها از تصنیفات دیگر.

گویند که خطش به غایت نیکو بوده و این همه تحصیل فضائل و تصنیف کتب و رسائل پیش از بلوغ به بیست و چهار سالگی او را میسر شده بود ، و خال ( دائی ) او هارون بن عبدالعزیز از ممدوحان متنبی بوده ، و وزیر مذکور شجاع و کافی بود در امر وزارت و جامع فضل و عقل و شعر و ادب بود.

وفات کرد در 13 شهر رمضان سنه 418 در مَیافارقین ( از شهرهای دیار بکر و شمال عراق بوده است ) و جنازه او را به وصیتش به نجف اشرف حمل کردند ، و در جوار حضرت شاه ولایت صلوات الله علیه وزیر را به خاک سپردند. ( فوائد الرضویه - جلد 1 ، صفحه 143 ، و نیز نگاه کنید به رجال نجاشی - صفحه 51 )

منبع : کتاب مفاخر اسلام جلد سوم صفحه 85  الی 101  ( تالیف حجت الاسلام و المسلمین علامه علی دوانی (ره) )